Het primaat van de politiek en ambtelijke gewetensnood

  • Print

Het primaat van de politiek en ambtelijke gewetensnood

Willem de Vlaming 

december 2023

Het principe van ambtelijke loyaliteit en het primaat van de politiek betekent dat ambtenaren zich neer moeten leggen bij besluiten van politiek verantwoordelijken. Soms kan daarbij een loyaliteitsconflict ontstaan. 

 

Met hun ambtseed beloven ambtenaren trouw aan de Koning en de Grondwet. Daarin wordt expliciet verwezen naar het algemeen belang, integriteit, en naleving van wetten en gedragsregels. En daarmee omvat de ambtseed principes op het gebied van staatsinrichting, gelijkheid en gelijkwaardigheid, bescherming van minderheden en zwakkeren, en een open samenleving.

Dat zijn principes waar ambtenaren zich met hun belofte persoonlijk aan verbinden. Maar wat als de politieke leiding van een departement, het kabinet, of de kamer de ontwikkeling en uitvoering van beleid vraagt die op gespannen voet staat met hoe een ambtenaar zijn ambtseed ervaart? 

 

Ambtenaren zijn beperkt in hun vrijheid van meningsuiting, zeker als het hun eigen taak en vakgebied betreft. Ambtenaren zullen het moeten doen met de mogelijkheden die ‘loyale tegenspraak’ hen biedt. 

Loyale tegenspraak houdt in, dat de professionele mening van een ambtenaar (of afdeling) over een beleidsvoorstel, uitvoeringsplan en andere bestuurlijke zaken aan politieke en ambtelijke leidinggevenden en collega’s kenbaar kan worden gemaakt — en dat die professionele mening ook gehoord wordt. Het is een ambtelijke plicht om mogelijke problemen van beleidsplannen en uitvoeringsplannen te benoemen, gericht op juist willen handelen.

 

Hoe ziet dat balanceren tussen het primaat van de politiek en de persoonlijke ambtseed er uit?

  • Je geeft gevraagd en ongevraagd loyale tegenspraak — gerelateerd aan je taak en functie — via de ambtelijke lijn;
  • Je maakt problemen die je ervaart rond het primaat van de politiek en je ambtseed — maar niet gerelateerd aan je taak en en functie — bespreekbaar binnen je team of organisatie;
  • Je beoordeelt of (jouw) loyale tegenspraak gehoord wordt (wat niet wil zeggen dat het wordt overgenomen of gevolgd).
  • Je geeft aan hoe loyale tegenspraak nog beter ingezet kan worden.
  • Je beoordeelt of je je (nog) kan vinden in: 
  • de politieke koers en besluiten in relatie tot je ambtseed en je normen en waarden;
  • de verbetering van het proces van loyale tegenspraak.

Als de koers van de politiek en / of het functioneren van de organisatie, onverenigbaar wordt met eigen inzichten, normen en waarden — en als verbetering niet aannemelijk is —  is het tijd om af te wegen:

  • of vragen om vrijstelling van bepaalde taken binnen de huidige functie een oplossing kan bieden, en of dat mogelijk is;
  • of het zoeken van een andere functie binnen de overheid een oplossing kan bieden;
  • of de eigen professionele en persoonlijke normen en waarden zich nog laten verenigen met een functie binnen de overheid.

 Binnen de democratische rechtsstaat worden ambtenaren geacht te werken vanuit begrip van en respect voor het principe van het primaat van de politiek --- niet dat zij het eens zijn met de koers of alle beslissingen van de politiek.

Dat vraagt soms lastig balanceren en incasseringsvermogen. Soms breekt er iets in de relatie.

 

NB: Het gaat hier niet om aanwijzingen door politiek verantwoordelijken die: overduidelijk strafbaar zijn of een overtreding inhouden; waarvoor een noodzakelijke basis in wet- en regelgeving ontbreekt; die een inbreuk vormen op wettelijk vastgelegde onafhankelijkheid van bepaalde diensten zoals toezichthouders en inspecties. In dergelijke gevallen kan geen beroep gedaan worden op het primaat van de politiek.

 

In een democratische rechtsstaat begint het met het primaat van de wet, dan het primaat van de politiek en wetgever. Gevolgd door het professionele denken en handelen van de ambtenaar: gebonden door de wet, en richting gegeven door de politiek; begrensd door de professionaliteit en normen en waarden van de ambtenaar.